|
22 Mayıs '98[i]
Dün "Üslup Bilgisi (Stilistik)" başlıklı öğretici bir
makale okudum. (Prof. Dr. Gürsel Aytaç, Cumhuriyet Kitap, 21 Mayıs 1998) Yazar
üslup çözümlemesi üzerinde dururken Eskiçağda sözcük seçimine bakılarak üç
üslup düzeyi ayırt edildiğini söylüyor: Yüksek, orta, alçak. Açıklayıcı
örnekler şöyle:
Yüksek üslup düzeyi: Son uykusuna dalmak, çehre, küheylan
Orta üslup düzeyi: Ölmek, yüz, at
Alçak üslup düzeyi: Gebermek, surat, beygir
Üst-orta-alt üslup düzeyleri demek bana yeğrek görünüyor. Sözcükleri ve deyimleri
taban alan böyle bir sınıflama belli ki anlamdaş ve yakın anlamlı sözcük ve
deyimleri de üst-orta-alt düzeyli diye ayırıyor. Belki de bu üslup sınıflaması
anlamdaş ve yakın anlamlı sözcük ve deyimlerin önceden böyle sınıflanmasının
sonucudur. Nitekim, örneğin "insanlar vefat eder, hayvanlar ölür, tanrısızlar
geberir" demeyi yeğleyerek konuşup yazanlar bugün de var.
Bence "ebediyete intikal etmek" gibi Arapça sözcükler içeren bir
deyim, üst üslup düzeyine "son uykusuna dalmak" deyiminden daha iyi
bir örnektir. Belli ki bir dilde anlamdaş ve yakın anlamlı sözcük ve deyimler nice
çoksa, bu sınıflama da onca belirgin olur. Doğrusu tam Osmanlıcaya göre bir
sınıflama bu.
Ancak, bu sınıflama herhangi bir üslup düzeyine yaraşır bulunan sözcük ve
deyimlerin öbür düzeylerde yeri olmadığını göstermez. Üst üslup düzeyi ancak
alt üslup düzeyindeki sözcük ve deyimlerin de kullanılmasıyla ırasına kavuşur.
1950'lerde devlet radyosunda sık sık şöyle denirdi: "Başvekil Adnan Menderes
beşuş bir çehreyle..." Beşuş çehre şöyle demeyi de gerektirir: "Zat-ı
âlinizin çehresiyle bendenizin suratı mukayese kabul eder mi beyefenedi?"
Görülüyor ki üst üslup düzeyi yalakalığa çok elverişli. Osmanlı dalkavukları
padişahların ellerini öpmeyip dest'lerini bus ederler ve ayaklarına değil de
pây'lerine yüz sürerlerken, yalakalıklarını hem pekiştirmiş, hem yüceltmiş
olurlardı. Osmanlıcanın ölümüyle bu türlü incelikler (!) yitirilmiş görünüyor.
i Ragıp Gelencik, "Dil
Günlüğü", Evrensel Kültür (dergi), sayı 88, Nisan 1999, s. 55-56.
|
|
